Ảnh: Hải Huyền

          Dân ca Quan họ là sản phẩm của vùng Kinh Bắc xưa, bao gồm tỉnh Bắc Ninh ở bờ Nam sông Cầu và tỉnh Bắc Giang ở bờ Bắc Sông Cầu ngày nay. Trong tổng số 49 làng Quan họ cổ của vùng Kinh Bắc được UNESCO công nhận là “Di sản văn hóa phi vật thể” đại diện của nhân loại, Bắc Giang có 5 làng Quan họ cổ đều thuộc huyện Việt Yên, bốn làng là Hữu Nghi, Giá Sơn, Nội Ninh, Mai Vũ (xã Ninh Sơn) và Sen Hồ (thị trấn Nếnh). Ngoài 5 làng trên, Bắc Giang còn có thêm 13 làng cùng ở huyện Việt Yên có hội đủ các yếu tố của một làng Quan họ. Ngoài ra, ở thôn Bùi Kép và Bùi Bến, cùng ở xã Yên Lư (huyện Yên Dũng) và thôn Cẩm Xuyên, xã Xuân Cẩm (huyện Hiệp Hòa) còn phát hiện nhiều nghệ nhân hát quan họ từ lúc trẻ, Còn ở Việt Yên hiện có hàng trăm cụ ông, cụ bà có độ tuổi từ 70 đến gần 100 vẫn hát, vẫn mong được truyền dạy hết cho con cháu những bài còn lưu giữ trong trí nhớ của các cụ. Các nhà nghiên cứu đã khẳng định không gian quan họ ở bờ Bắc sông Cầu là rất rộng lớn, còn lưu giữ nhiều giá trị của di sản văn hoá Quan họ đặc sắc của vùng Kinh Bắc. Ở những làng quê này, không biết tự bao giờ, Quan họ đã trở thành nếp sinh hoạt văn hóa trong đời sống thường ngày.

Trải qua bao thời gian, hát Quan họ vẫn giữ đ­ược những tinh hoa đặc trư­ng của mình. Đến nay, Bắc Giang vẫn còn lư­u giữ đư­ợc 200 làn điệu và th­ường đư­ợc các liền anh, liền chị hát trong những dịp hội làng. Lề lối hát Quan họ rất quy củ, khuôn phép chặt chẽ, đ­ược chia thành 3 thể loại chính: hát đối đáp, hát canh và hát hội. Hát đối đáp bao gồm đối đáp nam nữ, đối giọng và đối lời; hát canh chia làm 3 chặng: chặng đầu, chặng giữa và chặng cuối; hát hội thì có hai hình thức hát vui và hát thi. Ngoài 3 loại chính này còn có các loại khác như­ hát lễ thờ, hát cầu đảo, hát giải hạn, hát mừng, và hát kết chạ.

Qua điều tra sinh hoạt văn hóa bên bờ Bắc sông Cầu của Viện Văn hóa nghệ thuật cho thấy, chỉ riêng ở huyện Việt Yên có 130 nghệ nhân có thể hát Quan họ đúng bài bản của lề lối dân ca Quan họ cổ. Đồng thời, đoàn khảo sát cũng thu thập được 200 bài Quan họ cổ của các nghệ nhân chưa được công bố và một số bài mang tính dị bản so với các bài Quan họ đã biết.

Theo các nghệ nhân, Quan họ mới ngày nay dễ hát, phóng khoáng, rộng rãi hơn và có nhạc đệm nên nghe có phần dễ đi vào lòng người. Hát Quan họ cổ rất khó, để hát được Quan họ cổ hay thì người hát phải thực sự đam mê, giọng phải “vang, rền, nền, nảy” và có chút tình trong đó. Quan họ cổ chủ yếu là giọng La rằng và La hừ. Trong Quan họ cổ khó có thể đệm nhạc được mà nhạc đệm chính là sự giao âm giữa giọng của các liền anh, liền chị với nhau. Hơn nữa, hát Quan họ cổ phải theo lề lối bắt buộc cho nên cần phải thuộc nhiều bài. Một canh hát đối đáp của Quan họ cổ thường là bắt đầu vào hát, rồi đôi bên quan họ phải hát đối với nhau. Bài hát lúc đầu là hát những câu chào hỏi, hát theo giọng La rằng, sau đó là đến hệ thống giọng vặt (giọng này chiếm phần lớn và là phần chính trong canh hát đối) và cuối cùng là hệ thống giọng giã (giã bạn) kết thúc một canh hát. Để trở thành một cặp hát và hát được với nhau thì giọng của hai người phải như một, ăn khớp vào nhau. Không chỉ ở làng quan họ cổ, mà ở hầu khắp các làng, xã bên bờ Bắc sông Cầu thuộc tỉnh Bắc Giang, dân ca Quan họ đã ăn sâu vào tâm thức và trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu đối với mỗi người dân. Đặc biệt hơn, trong các lễ hội thì phần hội bao giờ cũng có các liền anh, liền chị ở các làng tổ chức hát Quan họ. Tiêu biểu như hội hát canh Quan họ trong chùa làng Thổ Hà ( xã Vân Hà, huyện Việt Yên). Lễ hội này các anh hai, chị hai của làng duy trì gần hai chục năm nay. Lễ hội đã thu hút hàng trăm nghệ nhân từ khắp vùng về tham dự. Có thể khẳng định chắc chắn rằng đây là sân chơi Quan họ theo 10 đời có một không hai ở vùng Bắc sông Cầu.

Để giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của Quan họ, huyện Việt Yên đã thành lập 25 CLB hát Quan họ. Hàng năm, huyện đều tổ chức liên hoan hát Quan họ, thu hút hàng trăm nghệ nhân và liền anh, liền chị đến từ 40 làng, CLB Quan họ trong, ngoài tỉnh tham dự. Nhân sự kiện dân ca Quan họ được UNESCO công nhận là văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, tỉnh Bắc Giang đã tổ chức Liên hoan hát Quan họ toàn tỉnh lần thứ I năm 2010 tại chùa Bổ Đà, xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên.

Hiện nay, tỉnh Bắc Giang tập trung khôi phục, bảo tồn 5 làng Quan họ cổ đã được công nhận và 13 làng đã được xác định thêm từ năm 2006, phục dựng lại toàn bộ hình thức hát đối đáp cổ truyền ở các làng quan họ. Ngành văn hóa Bắc Giang phối hợp các địa phương xây dựng một số tụ điểm hát quan họ ở các làng Thổ Hà, Trung Đồng, Hữu Nghi, Nội Ninh, Giá Sơn, Sen Hồ cùng ở huyện Việt Yên; tiếp tục đưa Quan họ trở về cộng đồng các làng, gắn với không gian sinh hoạt văn hoá truyền thống, với môi trường đã sản sinh và nuôi dưỡng di sản văn hoá này trong lịch sử; để Quan họ mãi mãi trường tồn trong lòng nhân dân, trong cộng đồng các làng quê của chúng ta./.